منظور از اسناد پیشنهاد قیمت اسناد و مدارکی است که پیمانکار می بایست بسته به الزمات کارفرما و بخشنامه های نافذ در مناقصه تهیه و به صورت سربسته جهت شرکت در مناقصه به کارفرما یا مشاور ارسال نماید.این اسناد در بیشتر موارد در سه پاکت جداگانه تهیه و تحویل می گردند.(پاکت الف “حاوی تضمین شرکت در مناقصه”، پاکت ب”حاوی مدارک شرکت و جداول خود اظهاری فنی، بازگانی و …” و پاکت ج “حاوی جداول پیشنهاد قیمت”).

به طور کلی برای ارائه پیشنهاد قیمت بر اساس بخشنامه ها مذکور می بایست هشت جدول با نامهای زیر تکمیل و به انضمام برگ پیشنهاد قیمت در پاکت “ج” قرار داده شود
جداول بخشنامه ۹۶/۱۲۳۲۵۷۹ :
جدول شماره ۱ (ردیفهای مورد استفاده در فهرست یا فهرست های مورد عمل به ترتیب نزولی بهای کل ردیفها)
جدول شماره ۲ (ردیفهایی که در مجموع حائز حداقل ۸۰ درصد مبلغ برآورد هزینه کل کار هستند بر حسب فهرست بهای رشته)
جدول شماره ۳ (مقایسه مبلغ پیشنهادی پیمانکار با مبلغ برآورد بر حسب حسب هر فصل)
جدول شماره ۴ (مقایسه مبلغ پیشنهادی پیمانکار با مبلغ برآورد بر حسب هر رشته و کل کار)
جدول شماره ۵(تجزیه بهای اقلام کار)
جدول شماره ۶(تجزیه بهای هزینه بالاسری)

جداول بخشنامه ۱۰۰/۷۶۵۷۴
جدول الف (مبلغ و ضرایب پیشنهادی جزء برای هر فصل)
جدول ب (مبلغ و ضریب پیشنهاری جزء برای تجهیز و برچیدن کارگاه)
جدول پ (مبلغ پیشنهادی برای هر رشته، تجهیز و برچیدن کارگاه و ضریب پیشنهادی کل)

جدول شماره ۱ (نزولی بها):
برای تهیه جدول شماره ۱ کلیه ردیفهای برآورد به صورت نزولی بر اساس هزینه کل آن بدون احتساب ضریب بالاسری و تجهیز کارگاه مرتب می گردندبهای کل ردیفهایی که برای اجرای کامل یک قلم از کار به یکدیگر وابسته هستند، مانند ردیفهای اضافه بها، باید با بهای کل ردیفهای اصلی جمع و با شماره و شرح ردیف در جدول ۱ وارد شوند.
جدول شماره ۲ (ردیفهای حائز اهمیت ۸۰%) :
برای تکمیل جدول شماره ۲ می بایست ردیفهایی که جمع مبلغ کل آنها (بدون احتساب بالاسری و تجهیز کارگاه) معادل حداقل ۸۰% مبلغ کل برآورد می باشند جدا شوند و در جدول ۲ وارد می شوند.
جدول شماره ۵(تجزیه بهای اقلام کار)
پس از مشخص شدن جدول ۲ می بایست آنالیز های ردیفهای جدول شماره ۲ محاسبه شوند (جدول ۵) و پس از آن جدول ۳ و ۴ را تنظیم کنیم.

برای مصالحی که مشمول هزینه حمل هستند (مثل سیمان، آهن آلات، مصالح سنگی و …) در آنالیز می بایست هزینه حمل حداکثر تا ۳۰ کیلومتر دیده شود اما برای دیگر مصالح باید هزینه های حمل از محل تامین تا انبار کارگاه و بار اندازی لحاظ گردد.
برای قسمت نیروی انسانی و ماشین آلات می توان هزینه را بصورت یک قلم و بر اساس استعلامات کارگاهی درج نمود ولی برای مصالح و حمل درج تفکیکی عوامل الزامی است.
جدول شماره ۳(مقایسه مبلغ پیشنهادی پیمانکار با مبلغ برآورد بر حسب حسب هر فصل)

پس از محاسبه آنالیزها و انتقال نتایج آن به برگه مالی جدول شماره ۳ تکمیل می کردد.
جدول شماره ۴ (مقایسه مبلغ پیشنهادی پیمانکار با مبلغ برآورد بر حسب هر رشته و کل کار)
پس از تکمیل جداول فوق بشرح پیشگفته جدول چهار تکمیل می گردد.
جدول شماره ۶(تجزیه بهای هزینه بالاسری)
طبق بخشنامه شماره ۱۲۳۲۵۷۹، در صورتیکه پیمانکار مایل به ارائه تخفیف در بالاسری باشد می بایست آنالیز خود را به شرح زیر ارائه نماید. همچنین حداکثر تخفیف مجاز در بخش بالاسری ۱۰% می باشد.

برای شرکت در هر مناقصه یا ورود به یک موقعیت جدید تجاری، لازم است ابتدا سیاست‌ها و خط‌مشی‌های کلی برآورد هزینه و قیمت‌ گذاری تدوین شده و تکامل یابد. به صورت کلی، فروشندگان، سازندگان و پیمانکاران متقاضی فروش محصول یا انجام کار با دو نوع وضعیت روبرو هستند، اول، فرصت جدید و انجام پروژه‌ای که طرح یکباره است و احتمال تکرار آن وجود ندارد یا تکرار آن احتمال بسیار کمی دارد. دوم، شرکت دراجرای پروژه یا موقعیت تجاری جدید که موجب می‌شود پیشنهاد دهنده،‌امکان بدست آوردن قراردادها و کارهای مشابه بعدی را پیدا کرده و در یک بازار یا تجارت نوین وارد شود.
درهر یک از دو حالت مذکور، اهداف تجاری ظاهراً یکسان ولی نسبتاً متفاوت وجود دارد. در حالت اول، نیت و قصد مناقصه‌گر یا پیشنهاد دهنده آن است که در مناقصه برنده شود و پروژه را مطابق قرارداد مربوطه با سودآوری معقول به اجرا درآورد. در حالت دوم،‌هدف برنده شدن در مناقصه و اجرای پروژه به نحو احسن و علاوه بر آن، بدست آوردن جای پایی در بازار جدید است.
در تصمیم‌گیری برای برآورد هزینه و قیمت‌گذاری در یک مناقصه یا پروژه علاوه بر آنکه لازم است درباره مهمترین داده‌ها و کارهای مقدماتی اتخاذ تصمیم کرد، در نظر گرفتن خطوط و مبانی اصلی برآورد هزینه نیز ضرورت دارد. طراحی و تدوین مبانی برآورد هزینه و قیمت‌گذاری، حداقل ضروریاتی است که باید بر طبق اصول کاملاً مشخص و باتعیین الگوهای هزینه و اهداف، انجام شود.
درهنگام شرکت در یک مناقصه،‌ قیمت‌گذاری و برآورد هزینه، پیش‌تر از تکمیل سایر اسناد پیشنهاد شروع می‌شود. در حقیقت این امر پس از اتخاذ تصمیم برای شرکت در مناقصه و تکمیل اسناد، آغاز شده و با شناخت مواد، مصالح، تجهیزات، کارها و فعالیت‌ها ادامه می‌یابد و با برآورد هزینه از کل به جزء و با مشخص کردن هزینه‌های عمده و یا اصلی استمرار پیدا می‌کند.
این روند تدریجی که باید در مدت محدود مهلت مناقصه انجام شود به مدیران بخش‌ها و واحدهای مرتبط در سازمان اجازه می‌دهد که مبانی اصلی تامین نیازهای صاحب کار و همچنین اصول هزینه یابی را تعیین کنند. بدین ترتیب رعایت این فرآیند ساده به مدیریت سازمان برای بررسی کلی اسناد مناقصه و پیشنهاد قیمت، پیش از ارایه پیشنهاد نهایی به کارفرما، فرصت و امکان لازم را می‌دهد. بعلاوه این روش به مدیران اجازه می‌دهد که درباره شانس و احتمال برنده شدن در مناقصه،‌ ارزیابی دقیق‌تری بعمل آورند. تعیین قیمت نهایی برای درج در پیشنهاد و ارایه به کارفرما، باید با در نظر گرفتن همه نتایج حاصله از بررسی و کلیه اطلاعات و جوانب باشد.
ضعف در برآورد مناسب یا صحیح هزینه‌ها یا بررسی و دقت ناکافی در تعیین قیمت و پیشنهاد نهایی، احتمال زیادی دارد که خسارات و مشکلات عدیده‌ای را برای مناقصه‌گر ایجاد کند.

بطور کلی چهار دیدگاه برای برآورد هزینه در پروژه متداول است. بعضی پیمانکاران هر یک از این دیدگاهها را به تنهایی مدنظر قرار می‌دهند و تعدادی از آنها، چند دیدگاه را به صورت ترکیبی بکار می‌برند. چهار دیدگاه برآورد به قرار زیر هستند:

– قیمت‌گذاری آینده‌نگر:

با این دیدگاه، قیمت‌گذاری و تعیین هزینه انجام کار یا مبلغ قرارداد با مذاکره و توافق با خریدار/کارفرما، قبل از طراحی کامل پروژه و تعیین مشخصات دقیق فنی تجهیزات و مشخص کردن توان یا عملکرد دستگاهها،‌ انجام می‌شود. قیمت‌گذاری و برآورد هزینه یا مبلغ قرارداد بر اساس اطلاعات کلی اولیه و بیشتر بر مبنای شرایط رقابت در بازار و امید به انجام درست کار در آینده، تعیین و قرارداد منعقد می‌شود.
در حقیقت پیش‌بینی قیمتها و برآورد هزینه کار با خوش‌بینی نسبت به شرایط متغیر آینده در نظر گرفته می‌شود و فروشنده/ پیمانکار با اطلاعات مختصر، کلی و اولیه و طراحی‌های پایه،‌ برآورد هزینه را انجام می‌دهد.

– قیمت‌گذاری گذشته‌نگر:

با این دیدگاه قرارداد یا توافقنامه ساخت یا انجام کار بدین ترتیب منعقد می‌شود که بعد از انجام تولید کالا، محصول و یا ارایه خدمات، براساس تجارب گذشته و هزینه‌های واقعی پرداخت شده،‌پس از بررسی و تجزیه و تحلیل هزینه‌ها،‌درباره قیمت کالا یا تجهیزات یا هزینه‌های انجام فعالیت‌ها، با خریدار/ کارفرما توافق لازم بعمل می‌آید. این دیدگاه،‌برای برقراری ارتباط بین هزینه‌های پروژه باکارایی سازنده/ پیمانکار مناسب است. همچنین برای جلوگیری از پرداخت‌های نامعقول به پیمانکار، این دیدگاه موثر است، زیرا این نوع قیمت‌گذاری و پرداخت،‌بر هزینه‌های واقعی مبتنی است.

– قیمت‌گذاری دقیق:

با توجه به این دیدگاه، همه هزینه‌های انجام شده توسط پیمانکار،‌درصد سود و سایر هزینه‌های بالاسری پیش‌بینی شده و مدنظر قرار می‌گیرد. در قراردادهای پیمانکاری معمولاً شرایط بازپرداخت هزینه‌های واقعی پرداخت شده توسط پیمانکار درحین اجرای کار نیز پیش‌بینی می‌شود. با این دیدگاه، برای محاسبه و برآورد هزینه‌ها، یک فرمول ریاضی بین کارفرما و پیمانکار، مورد توافق قرار می‌گیرد.

– قیمت‌گذاری واقع‌بینانه:

با این دیدگاه، کلیه پرداخت‌های بابت اجرای قرارداد، ‌بر اساس کنترل‌های از نزدیک کارفرما بر هزینه‌های جاری انجام می‌گیرد. این نوع کنترل‌ها در بعضی پروژه‌ها برای معقول کردن سود تخمینی و توافق شده با پیمانکار، اعمال می‌شود. با اعمال این دیدگاه،‌سود، متوازن شده و مخاطره و نوسان آن برای طرفین کاهش می‌یابد. کاربرد این دیدگاه به دانش و آگاهی کامل،‌ اطلاعات و پیش‌بینی ماهرانه از هزینه‌ها، نیاز دارد.
روش‌های برآورد هزینه
شرکتهای پیمانکاری و مناقصه‌گران برای برآورد هزینه پروژه یا تهیه پیشنهاد مناقصه،‌چند روش ذیل را بکار می‌گیرند:

برآورد میزگردی یا نظری:
تدارکات، امور مالی یا کنترل هزینه، قراردادها گرد هم جمع شده و در جلسات متعدد با توجه به تجارب گذشته و شرایط بازار، در این شیوه، نمایندگان واحدهای ذیربط در موضوع برآورد یا تهیه پیشنهاد مناقصه مانند، مهندسی، ساخت، توسعه بازار، مبانی قیمت‌گذاری و برآورد هزینه را تعیین واجرا می‌کنند.
برای برآورد هزینه، باید مراحل طراحی و مهندسی انجام گرفته و نقشه‌های تفصیلی در دسترس باشد همچنین لازم است صورت مواد و مصالح و مشخصات فنی آماده باشد تا توسط اعضاء گروه مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
سرعت کار برآورد و هزینه کم،‌ از مزایای این نوع روش برآورد است.

برآورد مقایسه‌ای:
در روش برآورد مقایسه‌ای، برآورد‌کننده یا نمایندگان واحدهای مختلف سازمان(در صورت کارگروهی و همکاری)‌یک محصول یا کالای تولیدی قبلی با مشخصات یکسان را بامحصول یا کالای پروژه جدید، بعنوان نمونه و راهنما انتخاب کرده و محصول یا کالای جدید یا فرآیند تولید را با فرآیند آن مقایسه می‌کنند. با شناخت و کاربرد هزینه‌های معین قبلی و اضافه یا کسر موارد ضروری،‌برای بازده خدمت یا کالای تولیدی پروژه جدید،‌ برآورد منطقی در زمان مناسب بدست خواهد آمد.
این روش وقتی موثر و قابل استفاده است که بازده و محصول پروژه جدید تقریباً مشابه محصول و کالای در حال تولید بوده و برای انجام برآورد،‌موارد تطبیقی کمی احتیاج داشته باشد.

برآورد سرانگشتی یا تجربی:
بعضی از صنایع و تعدادی از پیمانکاران، برپایه تجربیات خود، روشی تجربی را برای برآورد تقریبی یا کنترل برآوردها ایجاد کرده، توسعه داده و تکمیل کرده‌اند. برای مثال جهت انجام طراحی و خدمات مهندسی در اغلب پروژه‌ها، محاسبه برآورد از طریق منظور کردن تعداد نفر ساعت/ نفر روز مهندسی و هزینه واحد آن انجام می‌شود.
بر اساس تجربه حاصله در کارهای قبلی، تعداد نفر ساعت/ نفر روز مورد نیاز برای اجرای یک فعالیت محاسبه و در حق‌الزحمه متداول کارشناسی،‌ضرب شده و مبلغ برآورد نیروی انسانی بدست می‌آید. این روش در کارهای پیمانکاری که فقط تامین نیروی انسانی با پیمانکار است نیز کاربرد دارد.
استفاده و بکارگیری روش تجربی یا برآورد سرانگشتی موجب صرفه‌جویی قابل توجه در زمان برآورد می‌شود. روش سرانگشتی یا تجربی برای برآورد هزینه کلی عملیات و فعالیتهای فرعی مورد استفاده مدیران اجرایی پروژه قرار می‌گیرد. اگرچه برای کنترل برآورد و تخمین هزینه‌های ابزار و ماشین‌آلات مورد نیاز کار،‌مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، ولی این روش برای برآورد هزینه سایر موارد که تجربیات کاری آن وجود دارد مفید است.
روش تعیین ارزش واحد وزن:
برای تعیین قیمت یا برآورد هزینه در بعضی فعالیتها و عملیات از قبیل ساخت و نصب اسکلت فلزی، مخازن، تجهیزات سنگین فلزی و نظایر آن،‌قیمت یا هزینه واحد وزن (هر کیلوگرم یا تن) محصول ساخته و یا نصب شده، محاسبه و از آن طریق،‌قیمت کل محصول تولیدی یا اجرای عملیات برآورد می شود. کلیه هزینه‌های عملیات ساخت را می‌توان در ارزش گذاری واحد وزن منظور کرد. این هزینه شامل: مهندسی، تدارک ابزار و نیروی انسانی و بالاسری انجام کار است. در این روش معمولاً هزینه‌های غیرقابل برگشت مانند استهلاک ماشین‌آلات و ابزار کار،‌در ارزش‌گذاری به صورت جداگانه منظور نمی‌شود زیرا مقدار استهلاک در حجم زیاد تولید یانصب، میزان بسیار کمی از هزینه را تشکیل می‌دهد و می‌توان آن را در همان هزینه بالاسری منظور کرد.

برآورد تفصیلی:
روش برآورد تفصیلی یا مشروح، ترکیبی از روشهای پیش‌گفته و در برگیرنده کلیه جزییات و پرهزینه‌ترین و در عین حال دقیق‌ترین شیوه برآورد است. مشخصه اساسی این روش، تجزیه و تحلیل همه مراحل و جزییات فرآیندها و فعالیت‌ها، ‌همچنین ترکیب و تلفیق اجزاء وعوامل است. برای تهیه برآورد تفصیلی، فهرستی از عوامل و اجزاء کار تهیه می‌شود زیرا تفکیک کارها و فعالیتها به اجزاء و عوامل هزینه، ضرورت دارد. نرخ دستمزد نیروی کار،‌قیمت مواد و مصالح و تجهیزات، هزینه‌های بالاسری و سایر موارد هزینه‌ای به مبلغ یا ارزش پولی تبدیل می‌شود. دراین روش،‌ اسناد و مدارک و مستندات هزینه‌ها و محاسبات جمع‌آوری می‌شود تا در آینده این اطلاعات مورد استفاده قرار گیرد. روش برآورد مشروح و دقیق در سازمانها و پروژه‌هایی که در آنها اطلاعات کامل و مفصل از طریق سیستم‌های منظم و کنترلی، قابل بازیابی و دستیابی است کاربرد موثر و مفیدی دارد.در مواردی که دقت در اخذ تصمیم اهمیت داشته باشد، استفاده از روش برآورد تفصیلی یا مشروح ضروری است.
اشکالات و دامهای برآورد
در برآورد هزینه‌های پروژه و ارزش‌گذاری مواد و مصالح و تجهیزات برای شرکت در مناقصه یاعقد قرارداد به روش‌های دیگر، چند اشکال ممکن است بروز کند یا اصطلاحاً دامهایی وجود داشته باشد. بنابراین شناخت این اشکالات یادامها به مدیر پروژه و فرد یا گروه برآورد،‌کمک مفیدی خواهد کرد. جدی‌ترین و یکی از معمول‌ترین دام‌ها آن است که مدیر سازمان یا پروژه با فرض اینکه جزییات هزینه‌ها و حدود کارهای اجرای پروژه را در آینده حل و فصل خواهد کرد، اقدام به امضاء قرارداد کند. به عبارت دیگر مدیر پروژه باخوش‌بینی و به این امید که پس از شروع کار با تغییر شرایط، با کارفرما یا صاحب کار مذاکره کرده و مطالب و موضوعات حل نشده و باقیمانده را به نفع خود تمام خواهد کرد، قرارداد را امضا می‌کند.
تغییرات قراردادی معمولاً‌شامل: طراحی و ارایه نقشه‌های اجرایی مصوب، تجهیزات اضافی،‌لوازم یدکی دوران بهره‌برداری، بازرسی تجهیزات، نظارت بر نصب و راه‌اندازی،‌آموزش، خدمات کارگاهی، ضایعات، بیمه نظایر آن است.
روشن است که بسیاری از مواقع اوضاع آینده قابل پیش‌بینی دقیق نبوده و تحت کنترل مدیر پروژه نخواهد بود.
مشخص نبودن جزییات کار و آماده نبودن مدارک مهندسی وسایر عوامل اجرایی، باعث کندی کار پروژه و عدم پیشرفت فیزیکی همچنین تحقق نیافتن برنامه زمان‌بندی خواهد شد. همین امر موجب بروز مشکلات قراردادی می‌شود. شاهد بوده‌ایم که با تغییر شرایط سیاسی و تغییرات مدیریتی در سطوح مختلف سازمانهای دولتی، علاوه بر پیمانکاران خصوصی، حتی شرکتهای بزرگ دولتی و وابسته به نهادهای دولتی، ‌با خلع ید از انجام کار یا فسخ قرارداد مواجه شده‌اند که این امر زیان هنگفتی برای آنها ایجاد کرده و انرژی زیادی باید صرف شود تا اوضاع به حالت مناسب برگردد.
بنابراین مدیر پروژه، گروه برآوردکننده و محاسب هزینه باید دامها و مسائل حساس برآورد، بشناسند و نسبت به آنها آگاهی لازم را دارا بوده و هوشیارانه از دامها اجتناب کرده یا حداقل آنکه آگاهانه مدنظر داشته باشند. سایر انواع دامهای برآورد عبارتند از:
– تفسیر و تعبیر نادرست شرح کار
– برآورد با اطلاعات ناقص و یانادرست
– عدم بازدید از محل اجرا (کارگاه) و عدم درخواست اطلاعات دقیق از وضعیت ساختگاه پروژه (در بعضی موارد آگاهی نداشتن از ساختگاه پروژه هزینه‌های هنگفتی برای پیمانکار ایجاد می‌کند)
– تکیه بر زمان‌بندی خیلی خوش‌بینانه
– روش نادرست برای تفکیک عملیات و کارها
– بحساب نیاوردن مخاطرات بین‌المللی، داخلی
– در نظر نگرفتن تعدیل هزینه‌ها و قیمت‌ها و روند تورم برای قراردادهای بلند‌مدت
– کاربرد شیوه نامناسب برای محاسبه هزینه‌های بالاسری
– کوتاهی در رسیدگی و بحساب آوردن کلیه عوامل هزینه
– کوتاهی در ارزیابی و بررسی کامل توانایی‌ها و محدودیت‌ ماشین‌الات و تجهیزات و اصولاً قابلیت تامین و تدارک آنها
– نادیده گرفتن هزینه‌های انبار داری و نگهداری مواد و تجهیزات در شرایط خاص
– بررسی مختصر و ناکافی درباره ابزار و لوازم کار
– درنظر نگرفتن هزینه‌های احتمالی جایگزینی تجهیزات و مواد

زمانیکه پیمانکار قصد شرکت در یک مناقصه را دارد، باید بعد از مطالعه دقیق و بررسی برآورد پروژه، ریز آیتم های پروژه را آنالیز کند. مسلما برآورد بر اساس قیمت های فهرست بها (قیمت نت) تهیه می شود. پیمانکار می بایست قیمت ریز فعالیتها را بر اساس قیمت روز بدست آورد. اساس این کار بر اساس تجزیه بهای ابلاغ شده توسط سازمان برنامه و بودجه (نظام فنی و اجرایی کشور) انجام می شود.
هر آیتم دارای فهرست عوامل (نرخ عوامل) فهرست عوامل ماشین آلات، فهرست عوامل نیروی انسانی، فهرست عوامل مصالح، فهرست عوامل حمل دارای مقدار و ضریب عامل منحصر به خود می باشند. بهای واحد هر عامل بر اساس قیمت روز محاسبه می شود و در نهایت جمع تمام این قیمت ها به قیمت واحد روز پیشنهادی پیمانکار منجر می گردد.
قیمت روز پیشنهادی آیتم = قیمت روز عوامل نیروی انسانی + قیمت روز عوامل ماشین آلات و تجهیزات + قیمت روز عوامل مصالح مورد نیاز آیتم + قیمت روز عوامل حمل
پیش از اجرای هر طرح و یا پروژه، بایستی تخمینی از هزینۀ تمام شدۀ آن داشته باشیم. از این رو، اصطلاحاً پیش‌بینی مقادیر کمّیت‌های طرح مورد نظر که معمولاً برای هزینه‌های یک طرح، منابع آن و زمان اجرای طرح کاربرد دارد را، برآورد[۶] می‌نامند. برآورد هزینۀ اجرای کار نیز، مبلغی است که به عنوان هزینۀ اجرای موضوع پیمان به وسیله کارفرما ]مناقصه‌گزار[ محاسبه و اعلام شده است.[۷] در حین اجرای پروژه هم، بایستی با ساز و کار مشخصی قابلیت پرداخت کارهای انجام شده و منعکس در صورت‌وضعیت پیمانکار فراهم گردد. [۸]

همانطور که در نگارۀ شمارۀ یک، مشاهده می‌شود، امر برآورد قیمت‌ پروژه‌ها، به منظور ارجاع کار موضوع «عقد مناقصه»، با فرآیند‌های پیش‌بینی‌شده در «ماده ۹» قانون برگزاری مناقصات[۹] و نیز، پرداخت عِوض موضوع «عقد پیمان»، با ضوابط پیش‌بینی‌شده در نظام فنّی و اجرایی کشور[۱۰]، مستلزم شناخت انواع قیمت در قراردادهای موصوف است.[۱۱] از این‌رو، شناخت و تبیین دقیق انواع قیمت که، بر مدل قیمت‌پذیری و پرداخت مابه‌ازاء کار، موثّر است از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. مقالۀ حاضر با هدف یکسان‌سازی رویه برخورد عوامل اجرای پروژه با هر یک از قیمت‌های مورد بررسی (ناظر به محیط و ماهیّت آن‌ها) نگارش یافته است.

بنابراین، با در نظر گرفتن محیط قراردادی ناظر به عقد مناقصه و عقد پیمان، ابتدا به ساکن، دو تقسیم‌بندی کلّی را پیش‌رو خواهیم داشت. الف. مرحلۀ مناقصه (پیش از ارجاع کار)؛ ب. مرحلۀ پیمان (پس از ارجاع کار) یا مرحلۀ اجراء.

الف. مرحله مناقصه

قیمت‌های این مرحله، بر اساس ماهیّت ناظر به اقلام پایه و غیرپایه، در دو دستۀ مجزّا تعریف، تبیین و تشریح گردیده است.

الف.۱٫ اقلام پایه
طبق «بند ۲-۱» دستورالعمل کاربرد فهارس‌بهای ابلاغی[۱۲]، اقلام پایه، اقلام عمومی‌کارهای هر رشته از فهرست‌بها است که دارای شرح ردیف (معوّض) و بهای واحد (عِوض) می‌باشد. همچنین براساس «بند ۳» کلیات فهارس‌بها، قیمت‌های فهارس‌بها، متوسط هزینه اجرای کارهای مربوط به هر رشته بوده و شامل هزینه‌های تأمین و به کارگیری نیروی انسانی، ماشین‌آلات و ابزار و همچنین تأمین مصالح مورد نیاز، شامل، تهیه، بارگیری، حمل و باراندازی مصالح، جابه‌جایی مصالح درکارگاه، اتلاف مصالح و به طور کلی اجرای کامل کار است. هزینه آزمایش و راه اندازی (بر حسب مورد) در بهای واحد ردیف‌های فهرست‌بها پیش‌بینی شده است. طبق «بند ۵» هم، قیمت‌های فهرست‌بها، قیمت‌های کاملی برای انجام کار، طبق نقشه و مشخصات فنی تعریف شده است. ضمناً به حکم «بند ۲۰» کلیات فهارس‌بها، فهارس‌بهای ابلاغی هر رشته بر مبنای قیمت‌های سه ماهه چهارم سال پیش از ابلاغ محاسبه شده است. قیمت متناظر با اقلام پایۀ فهرست‌بها را، قیمت پایه می‌نامند.

الف.۲٫ اقلام غیرپایه
قبل از تعریف و دسته بندی اقلام غیرپایه، بایستی متذکِّر شد که، این اقلام ناظر به مرحلۀ پیش از اجرای پیمان می‌باشند و در هنگام تهیه برآورد اجرای کار، به‌منظور تدوین اسناد مناقصه کاربرد دارند. «بند ۲-۱-۴» بخشنامۀ شمارۀ ۱۷۳۰۷۳/۱۰۱ مورخ ۱۵/۰۹/۱۳۸۲، با موضوع دستورالعمل نحوه تعدیل آحادبهای پیمان‌ها که، در مقامِ تعریفِ اقلام ستاره‌دار بیان می‌دارد «ردیف‌های غیرپایه (اقلام ستاره‌دار) که، برای آنها قیمت پایه تهیه نشده است و هنگام تهیه برآورد، قیمت آنها، مطابق دستورالعمل مربوط تعیین و تصویب می‌گردد»، نظر نگارندگان را، تائید می‌نماید.

شایان ذکر است، «بند ۲-۶» دستورالعمل کاربرد فهرست‌بهای ابنیه سال ۱۳۹۶، برای این دسته از اقلام، محدودیتی قائل شده است؛ چنانکه بیان می‌دارد «در کارهایی که از طریق مناقصه عمومی واگذار می‌شود، چنانچه جمع مبلغ برآورد ردیف‌های ستاره‌دار، نسبت به جمع مبلغ برآورد ردیف‌های فهرست‌بها (پایه و غیرپایه) بدون اعمال هزینۀ تجهیز و برچیدن کارگاه، در این رشته، بیشتر از سی (۳۰) درصد باشد، لازم است دستگاه اجرایی قبل از انجام مناقصه، شرح و بهای واحد تمامی ردیف‌های ستاره‌دار در آن رشته را، پس از تصویب، همراه با تجزیه قیمت مربوط، به دبیرخانه شورای عالی فنی، در سازمان برنامه و بودجه کشور ارسال دارد تا پس از رسیدگی و تصویب توسط شورای عالی فنی (بر اساس دستورالعمل نحوه تهیه و تصویب ردیف‌های ستاره‌دار)، ملاک عمل قرار گیرد. در کارهایی که از طریق مناقصه محدود یا ترک تشریفات مناقصه واگذار می‌شوند، سقف یاد شده به ترتیب پانزده (۱۵) و ده (۱۰) درصد خواهد بود.»؛ با اوصاف مذکور، اقلام غیرپایه، به دو دستۀ زیر، تقسیم می‌گردند:

الف-۲-۱٫ اقلام ستاره‌دار
ردیف‌هایی که شرح ردیف و بهای واحد آنها، در فهارس‌بها وجود ندارد و به منظور برآورد صحیح از نحوه اجرای کار به برآورد پیمان اضافه می‌گردند. براساس «بند ۲-۱» دستورالعمل کاربرد فهارس‌بهای ابلاغی «در مواردی که مشخصات فنی و اجرایی ویژه‌ای مورد نیاز کار باشد، که اقلام آن با شرح ردیف‌های این فهرست‌بها تطبیق نکند، شرح ردیف مناسب برای آن اقلام، تهیه و در انتهای گروه مربوط، با شماره ردیف جدید درج می‌شود. این ردیف‌ها، با علامت ستاره مشخص و به عنوان ردیف‌های ستاره‌دار نامیده می‌شوند. بهای واحد ردیف‌های ستاره‌دار، با روش تجزیه قیمت و بر اساس قیمت‌های دوره مبنای هر فهرست‌بها، محاسبه و در برابر ردیف مورد نظر درج می‌شود. هرگاه دستورالعملی برای پرداخت ردیف‌های ستاره‌دار مورد نیاز باشد، متن لازم تهیه و به انتهای مقدمه فصل مربوط با شماره جدید اضافه می‌شود.»

الف-۲-۲٫ در حکم اقلام ستاره‌دار
باتوجه به اینکه فهارس‌بها قیمت کارهای متداول و متعارف را معین می‌نماید، ردیف‌هایی وجود دارد که شرح ردیف آنها (شرح آیتم)، در فهارس‌بها موجود بوده، لیکن به دلیل عدم امکان قیمت‌گذاری صحیح فاقد بهای واحد می‌باشند. «بند ۲-۴» دستورالعمل کاربرد فهارس‌بها، در این خصوص تصریح دارد «بهای واحد ردیف‌هائی که، شرح آنها در این فهرست‌بها موجود است، اما بدون بهای واحد هستند، … و این اقلام نیز، ردیف‌های ستاره‌دار محسوب می‌شوند.»؛ بنابراین، اقلام دارای شرح ردیف در فهرست‌بها، که فاقد قیمت واحد هستند، در حکم اقلام ستاره‌دار می‌باشند. بنابراین، قیمت‌های متناظر با اقلام غیرپایه و یا اقلام پایۀ فاقد قیمت در فهرست‌بها را، قیمت‌های ستاره‌دار می‌نامند.

ب. مرحله اجرای کار
قبل از تعریف و دسته بندی کارهای جدید (اضافی[۱۳])، بایستی متذکِّر گردید که، این موارد، ناظر به مرحلۀ اجرای پیمان می‌باشند و پس از اتمام فرآیند ارجاع کار و با شروع عملیات اجرایی انجام این فعالیت‌ها لازم دانسته و به پیمانکار منتخب، ابلاغ شده است. در واقع کارهای جدید در معنای عام خود، شامل کارهای اضافی، با نرخ (قیمت) پیمان و کارهای اضافی با قیمت‌جدید می‌گردد که، به شرح ذیل دسته‌بندی و تعریف می‌شوند:

ب.۱٫ در قالب فهرست‌بها (کارهای اضافی با قیمت پیمان)
همانطور که در ابتدای بحث مطرح شد، قراردادهایی که هر جزء از عِوض آن‌ها (ما به ازاء خدمت/کار)، روبروی یک جزء از معوّض (خدمت/کار) می‌ایستد، ریسک افزایش قیمت کار ناشی از تغییر در مقادیر را، به کارفرما تخصیص داده و وی را، به پرداخت مبالغ متناظر با تغییرات فهرست مقادیر، موظّف نموده است. بدین جهت، اقلامی که در هنگام اجرای پیمان، علاوه بر احجام اولیه کارهای قرارداد و در چارچوب موضوع پیمان و در قالب فهرست‌بهای واحد پایه منضم به پیمان[۱۴]، از سوی کارفرما (به‌وسیله مهندس مشاور) و با رعایت مفاد شرایط عمومی ‌پیمان، در خصوص تغییر مقادیر کار به پیمانکار ابلاغ می‌گردند و صرفاً مقادیر کار را افزایش می‌دهند، کارهای اضافی نامیده می‌شود. این گونه کارها که شرح و قیمت واحد موجود داشته و در اثنای اجرای کار، صرفاً مقادیر آن‌ها افزایش یافته است، از حیث ماهیت امر، تفاوتی با کارهای مندرج در پیمان ندارند؛ چنانکه «بند الف» از «ماده ۲۹» شرایط عمومی‌پیمان (بخشنامه شماره ۸۴۲/۵۴-۱۰۸۸/۱۰۲ مورِّخ ۰۳/۰۳/۱۳۷۸) اشعار می‌دارد «در ضمن اجرای کار، ممکن است مقادیر درج شده در فهرست‌بها و مقادیر منضم به پیمان، تغییر کند. تغییر مقادیر به‌وسیله مهندس مشاور محاسبه می‌شود و پس از تصویب کارفرما به پیمانکار ابلاغ می‌گردد.» و بند یک از همان فراز تصریح دارد که «افزایش مقادیر باید در چارچوب موضوع پیمان به پیمانکار ابلاغ شود» که به حکم قسمت پایانی از «بند الف» همان ماده، «پیمانکار با دریافت ابلاغ تغییر مقادیر کار، موظف به انجام کار با نرخ پیمان است.»

لذا در تعامل بخشنامه اخیر، با «بند ۲-۱-۵-۱» بخشنامۀ شمارۀ ۱۷۳۰۷۳/۱۰۱ مورِّخ ۱۵/۰۹/۱۳۸۲، با موضوع دستورالعمل نحوه تعدیل آحاد بهای پیمان‌ها که، اشاره ‌دارد «قیمت کارهای جدیدی که از فهرست‌بهای واحد پایه منضم به پیمان، یا فهرست‌بها واحد پایه‌ای که قیمت پیمان از آن انتخاب می‌شود، …»، بایستی بیان داشت، منظور مقرّره‌گذار از کارهای جدید در این فقره، کارهای اضافی با قیمت پایۀ پیمان می‌باشد.

شایان ذکر است، ردیف نخست «بند الف» از «ماده ۲۹» شرایط عمومی پیمان در بیان محدودیت­های مبالغ ناظر به افزایش مقادیر، متذکر می‌گردد «افزایش مقادیر باید در چهارچوب موضوع پیمان به پیمانکار ابلاغ شود. جمع مبلغ مربوط به افزایش مقادیر و مبلغ کارهای باقیمت جدید (موضوع بند ج) نباید از ۲۵‌ درصد مبلغ اولیه پیمان بیشتر شود.»؛ بنابراین، قیمت‌ متناظر با کارهای اضافی دارای قیمت واحد پایه در پیمان را،‌ کار اضافی با نرخ پیمان می‌نامند.

ب.۲٫ خارج از فهرست‌بها (کارهای اضافی با قیمت جدید)
ب-۲-۱٫ بخشنامه‌ای

به کارهایی که در برآورد اولیه قرارداد پیش‌بینی نشده‌اند، لیکن بنا به نیاز و ضمن اجرای پیمان، در چارچوب موضوع پیمان و خارج از قالب فهرست‌بهای واحد پایه منضم به پیمان، از سوی کارفرما (به‌وسیله مهندس مشاور) و با رعایت مفاد شرایط عمومی‌پیمان به پیمانکار ابلاغ می‌گردند، کارهای اضافی خارج از فهرست‌بها یا کارهای اضافی با قیمت جدید اطلاق می‌گردد. این اقلام علاوه بر تغییر مقادیر کار، تغییر در جنس و وصف را هم شامل می‌شوند و مستلزم تعریف قیمت جدید متناسب با آن می‌گردند. این گونه کارها، از حیث ماهیت امر، با کارهای مندرج در پیمان تفاوت دارند. چنانکه «بند ج» از «ماده ۲۹» شرایط عمومی‌پیمان (بخشنامه شماره ۸۴۲/۵۴-۱۰۸۸/۱۰۲ مورِّخ ۰۳/۰۳/۱۳۷۸) بیان می‌دارد «اگر در چارچوب موضوع پیمان، کارهایی به پیمانکار ابلاغ شود که برای آنها قیمت و مقدار در فهرست‌بها و مقادیر منضم به پیمان پیش‌بینی نشده است، …؛ قیمتی که با توافق پیمانکار و مهندس مشاور تعیین شود و به تصویب کارفرما برسد، ملاک پرداخت است.» و با درج عبارت «قیمت‌های جدیدی که به این صورت تعیین می‌شود …» در ادامۀ متن، با عنوان قیمت جدید از آن‌ها نام می‌برد.

لذا در تعامل بخشنامه اخیر، با «بند ۲-۱-۵-۲» بخشنامه شماره ۱۷۳۰۷۳/۱۰۱ مورِّخ ۱۵/۰۹/۱۳۸۲، با موضوع دستورالعمل نحوه تعدیل آحاد بهای پیمان‌ها که، اشاره می‌دارد «قیمت کارهای جدید در پیمان‌های منعقده بر اساس قیمت‌های واحد پایه که، برای آن‌ها قیمت در فهرست‌بهای منضم به پیمان یا فهرست‌بهای واحد پایه‌ای که، قیمت پیمان از آن گرفته شده، …” بایستی بیان داشت، منظور از کارهای جدید، کارهای اضافی با قیمت جدید می‌باشد.

شایان ذکر است، به حکم «بند د» از «ماده ۲۹» شرایط عمومی پیمان، «جمع بهای قیمت‌های جدید، علاوه برآنکه تابع سقف تعیین شده در بند الف است، نباید از ۱۰ درصد مبلغ اولیه پیمان بیشتر شود.»

بنابراین، قیمت‌ متناظر با کارهای اضافی فاقد شرح و قیمت واحد پایه در پیمان را، کار اضافی با قیمت جدید می‌نامند. از طرفی، چون قیمت مذکور با ارائه طریق بخشنامۀ سازمان برنامه و بودجه، محاسبه و ملاک عمل قرار می‌گیرد، عنوان قیمت بخشنامه‌ای نیز به آن اطلاق می‌گردد.

ب-۲-۲٫ اقلام فاکتوری

درخصوص اقلام فاکتوری، تعریف مشخصی در فهرست‌بها و بخشنامه‌های سازمان برنامه و بودجه دیده نمی‌شود؛ با این حال از مصادیق به کار رفته در این نشریات، اینگونه به ذهن متبادر می‌گردد که، پرداخت هزینه مربوط به اقلام فاکتوری ناظر به مرحله‌ی اجرای پیمان می‌باشد و اگرچه می‌توان برخی از هزینه‌های این اقلام را در زمان تهیه برآورد اجرای کار و به‌منظور تدوین و درج در اسناد مناقصه پیش­بینی نمود، لیکن به دلیل خصوصیت ویژه آنها، در عین حالی که، خارج از قالب فهرست‌بهای واحد پایه منضم به پیمان یا فهرست‌بهای واحد پایه‌ای که قیمت پیمان مأخوذ از آن است، قرار می‌گیرند، مقرره‌گذار به صورت استثنائی آنها را در دسته‌های پیش‌گفته طبقه بندی ننموده و لفظ «فاکتوری» را برای آنها اختیار نموده است. پس همین استثنائی بودن امر، نیازمند تصریح و تبیین مصادیق اقلام فاکتوری از سوی وی و تفسیر مضیق پیرامون ماهیت آنهاست. به طور نمونه «بند ۱۰» کلیات فهرست‌بهای واحد پایه رشته ابنیه (سال ۱۳۹۶) بیان می‌دارد «در فصل‌های کارهای فولادی سبک، کارهای آلومینیومی‌و کارهای چوبی، تهیه یراق آلات به عهده پیمانکار است؛ هزینه تهیه و حمل یراق آلات بر اساس فاکتور فروش مورد تأئید کارفرما با اعمال ضریب بالاسری به پیمانکار پرداخت می‌شود.»

از این رو اقلام فاکتوری، ناظر به کالا بدون عملیات اجرایی و یا با عملیات اجرایی محدود به نصب و راه‌اندازی است به نحوی که نسبت هزینه نصب به هزینه خرید بسیار پایین باشد و یا نصب و راه اندازی جزئی ناچیز (از حیث وزن ریالی) از فرآیند خرید محسوب گردد. قیمت متناظر با اقلام فوق را قیمت فاکتوری می‌نامند.

ب-۲-۳٫ کارهای دستمزدی

در هنگام اجرای کار و بنا به نیاز، فعالیت‌هایی توسط کارفرما (مهندس مشاور) به پیمانکار ابلاغ می­گردد که صرفاً شامل انجام عملیات اجرایی بوده و خرید و تهیه مصالح و تجهیزات را شامل نمی­گردد، اینگونه فعالیت‌ها را کارهای دستمزدی می­گویند و هزینه آن‌ها با توافق ارکان پروژه و با اِعمال ضریب بالاسری به صورت­حساب­های تائید شدۀ پیمانکار، پرداخت می­شوند. چنانکه مقدمه «فصل ۲۹» فهرست‌بهای ابنیه، بیان می‌دارد کارهای دستمزدی، برای کارهایی پیش­بینی شده است که «مصالح آن‌ها توسط و به هزینه کارفرما تهیه می‌شود. هنگام تهیه برآورد، شرح ردیف و بهای واحد کارهای دستمزدی مورد نظر، شامل بارگیری، حمل و باراندازی در کارگاه، جابجایی‌های لازم، نصب و راه اندازی، به صورت ستاره‌دار مطابق مفاد دستورالعمل کاربرد فهرست‌بها، تهیه و درج می‌شود.»

لفظ ستاره‌دار، در تعریف اقلام دستمزدی، به علاقۀ مشابهت و به قرینۀ حالیه، در معنای مجاز به کار رفته است و بایستی حمل بر معنای کار اضافی گردد. چه اینکه، اقلام ستاره‌دار در معنای حقیقی کلمه، ناظر به مرحلۀ پیش از ارجاع کار هستند، در حالی که اقلام دستمزدی مرتبط با کارهای حین اجرای پیمان می‌باشند.

نتیجه‌گیری

با توضیحات پیش‌گفته، مشخص شد که، قیمت در دو دسته‌بندی کلّی ناظر به پیش از ارجاع کار (مرحلۀ مناقصه) و پس از ارجاع کار (مرحلۀ پیمان) است. قیمت‌های پیش از ارجاع کار، بابت اقلام پایه را، قیمت پایه و بابت اقلام غیر پایه را، قیمت ستاره‌دار (و یا در حکم ستاره‌دار) می‌نامند. پس از ارجاع کار هم، با عنوان کار جدید و در دو قالب فهرست‌بها و خارج از فهرست‌بها تقسیم‌بندی گردید. در مورد نخست، به جهت عدم تغییر در ماهیت کار، کار اضافی با قیمت پیمان و در مورد اخیر، به جهت تغییر در ماهیت کار، کار اضافی با قیمت جدید (بخشنامه‌ای، فاکتوری و دستمزدی) تعریف می‌گردد.

دستورالعمل تعیین دامنه قیمت های متناسب پیشنهادی در مناقصات
محدوده کاربرد

. این دستورالعمل در مناقصات یک مرحله ای و دو مرحله ای با برآورد بیش از ۱۰ برابر نصاب معاملات متوسط، برای ارزیابی مالی قیمت های پیشنهادی در کارهای پیمانکاری حوزه نظام فنی اجرائی کشور (مصوبه شماره ۴۲۳۳۹/ت۳۳۴۹۷هـ مورخ ۲۰/۴/۱۳۸۵ هیأت محترم وزیران)، استفاده می شود. استفاده از این دستورالعمل در سایر مناقصه ها (در صورت عدم وجود دستورالعمل در آن حوزه) به تشخیص دستگاه مناقصه گزار است.

تعاریف

مناسب ترین قیمت پیشنهادی: پیشنهادی است که در آن سه عامل قیمت، کیفیت و زمان به صورت توأم و در حالت بهینه در نظر گرفته شده باشد، به نحوی که آن پیشنهاد حداقل الزامات هر یک از سه مولفه را به صورت منفرد و سرجمع محقق کند.

دامنه قیمتهای متناسب: محدوده ای از قیمت های پیشنهادی مناقصه گران است که در آن ، مناقصه گر با قیمت پیشنهادی ارایه شده، ضمن عدم تحمیل هزینه غیرمتعارف بر دستگاه مناقصه گزار، با تامین حداقل الزامات کیفیت، زمان و هزینه، توانایی انجام موضوع مناقصه را داشته باشد.
برآورد اجرای کار (Pb) : مبلغی است که توسط دستگاه مناقصه گزار براساس دستورالعمل های مربوط تهیه میشود و در صورت مصلحت در قالب اسناد مناقصه در اختیار مناقصه گران قرار می گیرد. در مواردی که فهرست بهای پایه وجود دارد ، برآورد طبق فهرست یاد شده انجام میشود.

برآورد به هنگام (P ۰): مبلغ به روز شده اجرای کار با لحاظ عوامل موثری مانند هزینه های بالاسری و تغییرات قیمت از زمان مبنای برآورد اجرای کار تا زمان ارائه پیشنهاد پیمانکار (در قراردادهای مشمول تعدیل) میباشد که توسط دستگاه مناقصه گزار حساب می شود:

تبصره ۱ : اگر در برآورد اجرای کار، از چندین رشته فهرست بها، استفاده شده باشد، برآورد به هنگام اجرای کار از حاصل جمع برآورد به هنگام هر رشته به دست میآید.
تبصره ۲ : برآورد به هنگام اجرای کار که توسط دستگاه اجرایی تعیین شده است قبل از بازگشایی پاکت های مالی، اعلام میشود.

میزان اهمیت مناقصه: تابع برآورد اجرای کار، حساسیت و پیچیدگی پروژه، ارتباط آن با پروژه های دیگر و نیز خسارت ناشی از نرسیدن به اهداف پروژه در زمان پیش بینی شده برای شروع و دوره بهره برداری است که توسط دستگاه مناقصه گزار تعیین و در اسناد مناقصه اعلام می شود.

در غیر اینصورت با توجه به محدوده های زیر میزان اهمیت مناقصه تعیین میشود:

مناقصه با اهمیت متوسط: مناقصه های با مبلغ برآورد (Pb) تا یکصد برابر سقف نصاب معاملات متوسط.

مناقصه با اهمیت زیاد: مناقصه های با مبلغ برآورد (Pb) از یکصد تا هزار برابر سقف نصاب معاملات متوسط
مناقصه با اهمیت بسیار زیاد: مناقصه هایی با مبلغ برآورد (Pb) از هزار برابر سقف نصاب معاملات متوسط به بالا
ضریب مناقصه (t): تابع اهمیت مناقصه و تعداد پیشنهاد قیمت ارائه شده و به شرح جدول شماره یک است که توسط کمیسیون مناقصه به مناقصه گران اعلام می شود.

جداول بخشنامه ۱۰۰/۷۶۵۷۴
جدول الف (مبلغ و ضرایب پیشنهادی جزء برای هر فصل)
جدول ب (مبلغ و ضریب پیشنهاری جزء برای تجهیز و برچیدن کارگاه)
جدول پ (مبلغ پیشنهادی برای هر رشته، تجهیز و برچیدن کارگاه و ضریب پیشنهادی کل)

جدول شماره ۱ (نزولی بها):
برای تهیه جدول شماره ۱ کلیه ردیفهای برآورد به صورت نزولی بر اساس هزینه کل آن بدون احتساب ضریب بالاسری و تجهیز کارگاه مرتب می گردندبهای کل ردیفهایی که برای اجرای کامل یک قلم از کار به یکدیگر وابسته هستند، مانند ردیفهای اضافه بها، باید با بهای کل ردیفهای اصلی جمع و با شماره و شرح ردیف در جدول ۱ وارد شوند.
جدول شماره ۲ (ردیفهای حائز اهمیت ۸۰%) :
برای تکمیل جدول شماره ۲ می بایست ردیفهایی که جمع مبلغ کل آنها (بدون احتساب بالاسری و تجهیز کارگاه) معادل حداقل ۸۰% مبلغ کل برآورد می باشند جدا شوند و در جدول ۲ وارد می شوند.
جدول شماره ۵(تجزیه بهای اقلام کار)
پس از مشخص شدن جدول ۲ می بایست آنالیز های ردیفهای جدول شماره ۲ محاسبه شوند (جدول ۵) و پس از آن جدول ۳ و ۴ را تنظیم کنیم.

برای مصالحی که مشمول هزینه حمل هستند (مثل سیمان، آهن آلات، مصالح سنگی و …) در آنالیز می بایست هزینه حمل حداکثر تا ۳۰ کیلومتر دیده شود اما برای دیگر مصالح باید هزینه های حمل از محل تامین تا انبار کارگاه و بار اندازی لحاظ گردد.
برای قسمت نیروی انسانی و ماشین آلات می توان هزینه را بصورت یک قلم و بر اساس استعلامات کارگاهی درج نمود ولی برای مصالح و حمل درج تفکیکی عوامل الزامی است.
جدول شماره ۳(مقایسه مبلغ پیشنهادی پیمانکار با مبلغ برآورد بر حسب حسب هر فصل)

پس از محاسبه آنالیزها و انتقال نتایج آن به برگه مالی جدول شماره ۳ تکمیل می کردد.
جدول شماره ۴ (مقایسه مبلغ پیشنهادی پیمانکار با مبلغ برآورد بر حسب هر رشته و کل کار)
پس از تکمیل جداول فوق بشرح پیشگفته جدول چهار تکمیل می گردد.
جدول شماره ۶(تجزیه بهای هزینه بالاسری)
طبق بخشنامه شماره ۱۲۳۲۵۷۹، در صورتیکه پیمانکار مایل به ارائه تخفیف در بالاسری باشد می بایست آنالیز خود را به شرح زیر ارائه نماید. همچنین حداکثر تخفیف مجاز در بخش بالاسری ۱۰% می باشد.

برای شرکت در هر مناقصه یا ورود به یک موقعیت جدید تجاری، لازم است ابتدا سیاست‌ها و خط‌مشی‌های کلی برآورد هزینه و قیمت‌ گذاری تدوین شده و تکامل یابد. به صورت کلی، فروشندگان، سازندگان و پیمانکاران متقاضی فروش محصول یا انجام کار با دو نوع وضعیت روبرو هستند، اول، فرصت جدید و انجام پروژه‌ای که طرح یکباره است و احتمال تکرار آن وجود ندارد یا تکرار آن احتمال بسیار کمی دارد. دوم، شرکت دراجرای پروژه یا موقعیت تجاری جدید که موجب می‌شود پیشنهاد دهنده،‌امکان بدست آوردن قراردادها و کارهای مشابه بعدی را پیدا کرده و در یک بازار یا تجارت نوین وارد شود.
درهر یک از دو حالت مذکور، اهداف تجاری ظاهراً یکسان ولی نسبتاً متفاوت وجود دارد. در حالت اول، نیت و قصد مناقصه‌گر یا پیشنهاد دهنده آن است که در مناقصه برنده شود و پروژه را مطابق قرارداد مربوطه با سودآوری معقول به اجرا درآورد. در حالت دوم،‌هدف برنده شدن در مناقصه و اجرای پروژه به نحو احسن و علاوه بر آن، بدست آوردن جای پایی در بازار جدید است.
در تصمیم‌گیری برای برآورد هزینه و قیمت‌گذاری در یک مناقصه یا پروژه علاوه بر آنکه لازم است درباره مهمترین داده‌ها و کارهای مقدماتی اتخاذ تصمیم کرد، در نظر گرفتن خطوط و مبانی اصلی برآورد هزینه نیز ضرورت دارد. طراحی و تدوین مبانی برآورد هزینه و قیمت‌گذاری، حداقل ضروریاتی است که باید بر طبق اصول کاملاً مشخص و باتعیین الگوهای هزینه و اهداف، انجام شود.
درهنگام شرکت در یک مناقصه،‌ قیمت‌گذاری و برآورد هزینه، پیش‌تر از تکمیل سایر اسناد پیشنهاد شروع می‌شود. در حقیقت این امر پس از اتخاذ تصمیم برای شرکت در مناقصه و تکمیل اسناد، آغاز شده و با شناخت مواد، مصالح، تجهیزات، کارها و فعالیت‌ها ادامه می‌یابد و با برآورد هزینه از کل به جزء و با مشخص کردن هزینه‌های عمده و یا اصلی استمرار پیدا می‌کند.
این روند تدریجی که باید در مدت محدود مهلت مناقصه انجام شود به مدیران بخش‌ها و واحدهای مرتبط در سازمان اجازه می‌دهد که مبانی اصلی تامین نیازهای صاحب کار و همچنین اصول هزینه یابی را تعیین کنند. بدین ترتیب رعایت این فرآیند ساده به مدیریت سازمان برای بررسی کلی اسناد مناقصه و پیشنهاد قیمت، پیش از ارایه پیشنهاد نهایی به کارفرما، فرصت و امکان لازم را می‌دهد. بعلاوه این روش به مدیران اجازه می‌دهد که درباره شانس و احتمال برنده شدن در مناقصه،‌ ارزیابی دقیق‌تری بعمل آورند. تعیین قیمت نهایی برای درج در پیشنهاد و ارایه به کارفرما، باید با در نظر گرفتن همه نتایج حاصله از بررسی و کلیه اطلاعات و جوانب باشد.
ضعف در برآورد مناسب یا صحیح هزینه‌ها یا بررسی و دقت ناکافی در تعیین قیمت و پیشنهاد نهایی، احتمال زیادی دارد که خسارات و مشکلات عدیده‌ای را برای مناقصه‌گر ایجاد کند.

بطور کلی چهار دیدگاه برای برآورد هزینه در پروژه متداول است. بعضی پیمانکاران هر یک از این دیدگاهها را به تنهایی مدنظر قرار می‌دهند و تعدادی از آنها، چند دیدگاه را به صورت ترکیبی بکار می‌برند. چهار دیدگاه برآورد به قرار زیر هستند:

– قیمت‌گذاری آینده‌نگر:

با این دیدگاه، قیمت‌گذاری و تعیین هزینه انجام کار یا مبلغ قرارداد با مذاکره و توافق با خریدار/کارفرما، قبل از طراحی کامل پروژه و تعیین مشخصات دقیق فنی تجهیزات و مشخص کردن توان یا عملکرد دستگاهها،‌ انجام می‌شود. قیمت‌گذاری و برآورد هزینه یا مبلغ قرارداد بر اساس اطلاعات کلی اولیه و بیشتر بر مبنای شرایط رقابت در بازار و امید به انجام درست کار در آینده، تعیین و قرارداد منعقد می‌شود.
در حقیقت پیش‌بینی قیمتها و برآورد هزینه کار با خوش‌بینی نسبت به شرایط متغیر آینده در نظر گرفته می‌شود و فروشنده/ پیمانکار با اطلاعات مختصر، کلی و اولیه و طراحی‌های پایه،‌ برآورد هزینه را انجام می‌دهد.

– قیمت‌گذاری گذشته‌نگر:

با این دیدگاه قرارداد یا توافقنامه ساخت یا انجام کار بدین ترتیب منعقد می‌شود که بعد از انجام تولید کالا، محصول و یا ارایه خدمات، براساس تجارب گذشته و هزینه‌های واقعی پرداخت شده،‌پس از بررسی و تجزیه و تحلیل هزینه‌ها،‌درباره قیمت کالا یا تجهیزات یا هزینه‌های انجام فعالیت‌ها، با خریدار/ کارفرما توافق لازم بعمل می‌آید. این دیدگاه،‌برای برقراری ارتباط بین هزینه‌های پروژه باکارایی سازنده/ پیمانکار مناسب است. همچنین برای جلوگیری از پرداخت‌های نامعقول به پیمانکار، این دیدگاه موثر است، زیرا این نوع قیمت‌گذاری و پرداخت،‌بر هزینه‌های واقعی مبتنی است.

– قیمت‌گذاری دقیق:

با توجه به این دیدگاه، همه هزینه‌های انجام شده توسط پیمانکار،‌درصد سود و سایر هزینه‌های بالاسری پیش‌بینی شده و مدنظر قرار می‌گیرد. در قراردادهای پیمانکاری معمولاً شرایط بازپرداخت هزینه‌های واقعی پرداخت شده توسط پیمانکار درحین اجرای کار نیز پیش‌بینی می‌شود. با این دیدگاه، برای محاسبه و برآورد هزینه‌ها، یک فرمول ریاضی بین کارفرما و پیمانکار، مورد توافق قرار می‌گیرد.

– قیمت‌گذاری واقع‌بینانه:

با این دیدگاه، کلیه پرداخت‌های بابت اجرای قرارداد، ‌بر اساس کنترل‌های از نزدیک کارفرما بر هزینه‌های جاری انجام می‌گیرد. این نوع کنترل‌ها در بعضی پروژه‌ها برای معقول کردن سود تخمینی و توافق شده با پیمانکار، اعمال می‌شود. با اعمال این دیدگاه،‌سود، متوازن شده و مخاطره و نوسان آن برای طرفین کاهش می‌یابد. کاربرد این دیدگاه به دانش و آگاهی کامل،‌ اطلاعات و پیش‌بینی ماهرانه از هزینه‌ها، نیاز دارد.
روش‌های برآورد هزینه
شرکتهای پیمانکاری و مناقصه‌گران برای برآورد هزینه پروژه یا تهیه پیشنهاد مناقصه،‌چند روش ذیل را بکار می‌گیرند:

برآورد میزگردی یا نظری:
تدارکات، امور مالی یا کنترل هزینه، قراردادها گرد هم جمع شده و در جلسات متعدد با توجه به تجارب گذشته و شرایط بازار، در این شیوه، نمایندگان واحدهای ذیربط در موضوع برآورد یا تهیه پیشنهاد مناقصه مانند، مهندسی، ساخت، توسعه بازار، مبانی قیمت‌گذاری و برآورد هزینه را تعیین واجرا می‌کنند.
برای برآورد هزینه، باید مراحل طراحی و مهندسی انجام گرفته و نقشه‌های تفصیلی در دسترس باشد همچنین لازم است صورت مواد و مصالح و مشخصات فنی آماده باشد تا توسط اعضاء گروه مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
سرعت کار برآورد و هزینه کم،‌ از مزایای این نوع روش برآورد است.

برآورد مقایسه‌ای:
در روش برآورد مقایسه‌ای، برآورد‌کننده یا نمایندگان واحدهای مختلف سازمان(در صورت کارگروهی و همکاری)‌یک محصول یا کالای تولیدی قبلی با مشخصات یکسان را بامحصول یا کالای پروژه جدید، بعنوان نمونه و راهنما انتخاب کرده و محصول یا کالای جدید یا فرآیند تولید را با فرآیند آن مقایسه می‌کنند. با شناخت و کاربرد هزینه‌های معین قبلی و اضافه یا کسر موارد ضروری،‌برای بازده خدمت یا کالای تولیدی پروژه جدید،‌ برآورد منطقی در زمان مناسب بدست خواهد آمد.
این روش وقتی موثر و قابل استفاده است که بازده و محصول پروژه جدید تقریباً مشابه محصول و کالای در حال تولید بوده و برای انجام برآورد،‌موارد تطبیقی کمی احتیاج داشته باشد.

برآورد سرانگشتی یا تجربی:
بعضی از صنایع و تعدادی از پیمانکاران، برپایه تجربیات خود، روشی تجربی را برای برآورد تقریبی یا کنترل برآوردها ایجاد کرده، توسعه داده و تکمیل کرده‌اند. برای مثال جهت انجام طراحی و خدمات مهندسی در اغلب پروژه‌ها، محاسبه برآورد از طریق منظور کردن تعداد نفر ساعت/ نفر روز مهندسی و هزینه واحد آن انجام می‌شود.
بر اساس تجربه حاصله در کارهای قبلی، تعداد نفر ساعت/ نفر روز مورد نیاز برای اجرای یک فعالیت محاسبه و در حق‌الزحمه متداول کارشناسی،‌ضرب شده و مبلغ برآورد نیروی انسانی بدست می‌آید. این روش در کارهای پیمانکاری که فقط تامین نیروی انسانی با پیمانکار است نیز کاربرد دارد.
استفاده و بکارگیری روش تجربی یا برآورد سرانگشتی موجب صرفه‌جویی قابل توجه در زمان برآورد می‌شود. روش سرانگشتی یا تجربی برای برآورد هزینه کلی عملیات و فعالیتهای فرعی مورد استفاده مدیران اجرایی پروژه قرار می‌گیرد. اگرچه برای کنترل برآورد و تخمین هزینه‌های ابزار و ماشین‌آلات مورد نیاز کار،‌مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، ولی این روش برای برآورد هزینه سایر موارد که تجربیات کاری آن وجود دارد مفید است.
روش تعیین ارزش واحد وزن:
برای تعیین قیمت یا برآورد هزینه در بعضی فعالیتها و عملیات از قبیل ساخت و نصب اسکلت فلزی، مخازن، تجهیزات سنگین فلزی و نظایر آن،‌قیمت یا هزینه واحد وزن (هر کیلوگرم یا تن) محصول ساخته و یا نصب شده، محاسبه و از آن طریق،‌قیمت کل محصول تولیدی یا اجرای عملیات برآورد می شود. کلیه هزینه‌های عملیات ساخت را می‌توان در ارزش گذاری واحد وزن منظور کرد. این هزینه شامل: مهندسی، تدارک ابزار و نیروی انسانی و بالاسری انجام کار است. در این روش معمولاً هزینه‌های غیرقابل برگشت مانند استهلاک ماشین‌آلات و ابزار کار،‌در ارزش‌گذاری به صورت جداگانه منظور نمی‌شود زیرا مقدار استهلاک در حجم زیاد تولید یانصب، میزان بسیار کمی از هزینه را تشکیل می‌دهد و می‌توان آن را در همان هزینه بالاسری منظور کرد.

برآورد تفصیلی:
روش برآورد تفصیلی یا مشروح، ترکیبی از روشهای پیش‌گفته و در برگیرنده کلیه جزییات و پرهزینه‌ترین و در عین حال دقیق‌ترین شیوه برآورد است. مشخصه اساسی این روش، تجزیه و تحلیل همه مراحل و جزییات فرآیندها و فعالیت‌ها، ‌همچنین ترکیب و تلفیق اجزاء وعوامل است. برای تهیه برآورد تفصیلی، فهرستی از عوامل و اجزاء کار تهیه می‌شود زیرا تفکیک کارها و فعالیتها به اجزاء و عوامل هزینه، ضرورت دارد. نرخ دستمزد نیروی کار،‌قیمت مواد و مصالح و تجهیزات، هزینه‌های بالاسری و سایر موارد هزینه‌ای به مبلغ یا ارزش پولی تبدیل می‌شود. دراین روش،‌ اسناد و مدارک و مستندات هزینه‌ها و محاسبات جمع‌آوری می‌شود تا در آینده این اطلاعات مورد استفاده قرار گیرد. روش برآورد مشروح و دقیق در سازمانها و پروژه‌هایی که در آنها اطلاعات کامل و مفصل از طریق سیستم‌های منظم و کنترلی، قابل بازیابی و دستیابی است کاربرد موثر و مفیدی دارد.در مواردی که دقت در اخذ تصمیم اهمیت داشته باشد، استفاده از روش برآورد تفصیلی یا مشروح ضروری است.
اشکالات و دامهای برآورد
در برآورد هزینه‌های پروژه و ارزش‌گذاری مواد و مصالح و تجهیزات برای شرکت در مناقصه یاعقد قرارداد به روش‌های دیگر، چند اشکال ممکن است بروز کند یا اصطلاحاً دامهایی وجود داشته باشد. بنابراین شناخت این اشکالات یادامها به مدیر پروژه و فرد یا گروه برآورد،‌کمک مفیدی خواهد کرد. جدی‌ترین و یکی از معمول‌ترین دام‌ها آن است که مدیر سازمان یا پروژه با فرض اینکه جزییات هزینه‌ها و حدود کارهای اجرای پروژه را در آینده حل و فصل خواهد کرد، اقدام به امضاء قرارداد کند. به عبارت دیگر مدیر پروژه باخوش‌بینی و به این امید که پس از شروع کار با تغییر شرایط، با کارفرما یا صاحب کار مذاکره کرده و مطالب و موضوعات حل نشده و باقیمانده را به نفع خود تمام خواهد کرد، قرارداد را امضا می‌کند.
تغییرات قراردادی معمولاً‌شامل: طراحی و ارایه نقشه‌های اجرایی مصوب، تجهیزات اضافی،‌لوازم یدکی دوران بهره‌برداری، بازرسی تجهیزات، نظارت بر نصب و راه‌اندازی،‌آموزش، خدمات کارگاهی، ضایعات، بیمه نظایر آن است.
روشن است که بسیاری از مواقع اوضاع آینده قابل پیش‌بینی دقیق نبوده و تحت کنترل مدیر پروژه نخواهد بود.
مشخص نبودن جزییات کار و آماده نبودن مدارک مهندسی وسایر عوامل اجرایی، باعث کندی کار پروژه و عدم پیشرفت فیزیکی همچنین تحقق نیافتن برنامه زمان‌بندی خواهد شد. همین امر موجب بروز مشکلات قراردادی می‌شود. شاهد بوده‌ایم که با تغییر شرایط سیاسی و تغییرات مدیریتی در سطوح مختلف سازمانهای دولتی، علاوه بر پیمانکاران خصوصی، حتی شرکتهای بزرگ دولتی و وابسته به نهادهای دولتی، ‌با خلع ید از انجام کار یا فسخ قرارداد مواجه شده‌اند که این امر زیان هنگفتی برای آنها ایجاد کرده و انرژی زیادی باید صرف شود تا اوضاع به حالت مناسب برگردد.
بنابراین مدیر پروژه، گروه برآوردکننده و محاسب هزینه باید دامها و مسائل حساس برآورد، بشناسند و نسبت به آنها آگاهی لازم را دارا بوده و هوشیارانه از دامها اجتناب کرده یا حداقل آنکه آگاهانه مدنظر داشته باشند. سایر انواع دامهای برآورد عبارتند از:
– تفسیر و تعبیر نادرست شرح کار
– برآورد با اطلاعات ناقص و یانادرست
– عدم بازدید از محل اجرا (کارگاه) و عدم درخواست اطلاعات دقیق از وضعیت ساختگاه پروژه (در بعضی موارد آگاهی نداشتن از ساختگاه پروژه هزینه‌های هنگفتی برای پیمانکار ایجاد می‌کند)
– تکیه بر زمان‌بندی خیلی خوش‌بینانه
– روش نادرست برای تفکیک عملیات و کارها
– بحساب نیاوردن مخاطرات بین‌المللی، داخلی
– در نظر نگرفتن تعدیل هزینه‌ها و قیمت‌ها و روند تورم برای قراردادهای بلند‌مدت
– کاربرد شیوه نامناسب برای محاسبه هزینه‌های بالاسری
– کوتاهی در رسیدگی و بحساب آوردن کلیه عوامل هزینه
– کوتاهی در ارزیابی و بررسی کامل توانایی‌ها و محدودیت‌ ماشین‌الات و تجهیزات و اصولاً قابلیت تامین و تدارک آنها
– نادیده گرفتن هزینه‌های انبار داری و نگهداری مواد و تجهیزات در شرایط خاص
– بررسی مختصر و ناکافی درباره ابزار و لوازم کار
– درنظر نگرفتن هزینه‌های احتمالی جایگزینی تجهیزات و مواد

زمانیکه پیمانکار قصد شرکت در یک مناقصه را دارد، باید بعد از مطالعه دقیق و بررسی برآورد پروژه، ریز آیتم های پروژه را آنالیز کند. مسلما برآورد بر اساس قیمت های فهرست بها (قیمت نت) تهیه می شود. پیمانکار می بایست قیمت ریز فعالیتها را بر اساس قیمت روز بدست آورد. اساس این کار بر اساس تجزیه بهای ابلاغ شده توسط سازمان برنامه و بودجه (نظام فنی و اجرایی کشور) انجام می شود.
هر آیتم دارای فهرست عوامل (نرخ عوامل) فهرست عوامل ماشین آلات، فهرست عوامل نیروی انسانی، فهرست عوامل مصالح، فهرست عوامل حمل دارای مقدار و ضریب عامل منحصر به خود می باشند. بهای واحد هر عامل بر اساس قیمت روز محاسبه می شود و در نهایت جمع تمام این قیمت ها به قیمت واحد روز پیشنهادی پیمانکار منجر می گردد.
قیمت روز پیشنهادی آیتم = قیمت روز عوامل نیروی انسانی + قیمت روز عوامل ماشین آلات و تجهیزات + قیمت روز عوامل مصالح مورد نیاز آیتم + قیمت روز عوامل حمل
پیش از اجرای هر طرح و یا پروژه، بایستی تخمینی از هزینۀ تمام شدۀ آن داشته باشیم. از این رو، اصطلاحاً پیش‌بینی مقادیر کمّیت‌های طرح مورد نظر که معمولاً برای هزینه‌های یک طرح، منابع آن و زمان اجرای طرح کاربرد دارد را، برآورد[۶] می‌نامند. برآورد هزینۀ اجرای کار نیز، مبلغی است که به عنوان هزینۀ اجرای موضوع پیمان به وسیله کارفرما ]مناقصه‌گزار[ محاسبه و اعلام شده است.[۷] در حین اجرای پروژه هم، بایستی با ساز و کار مشخصی قابلیت پرداخت کارهای انجام شده و منعکس در صورت‌وضعیت پیمانکار فراهم گردد. [۸]

همانطور که در نگارۀ شمارۀ یک، مشاهده می‌شود، امر برآورد قیمت‌ پروژه‌ها، به منظور ارجاع کار موضوع «عقد مناقصه»، با فرآیند‌های پیش‌بینی‌شده در «ماده ۹» قانون برگزاری مناقصات[۹] و نیز، پرداخت عِوض موضوع «عقد پیمان»، با ضوابط پیش‌بینی‌شده در نظام فنّی و اجرایی کشور[۱۰]، مستلزم شناخت انواع قیمت در قراردادهای موصوف است.[۱۱] از این‌رو، شناخت و تبیین دقیق انواع قیمت که، بر مدل قیمت‌پذیری و پرداخت مابه‌ازاء کار، موثّر است از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. مقالۀ حاضر با هدف یکسان‌سازی رویه برخورد عوامل اجرای پروژه با هر یک از قیمت‌های مورد بررسی (ناظر به محیط و ماهیّت آن‌ها) نگارش یافته است.

بنابراین، با در نظر گرفتن محیط قراردادی ناظر به عقد مناقصه و عقد پیمان، ابتدا به ساکن، دو تقسیم‌بندی کلّی را پیش‌رو خواهیم داشت. الف. مرحلۀ مناقصه (پیش از ارجاع کار)؛ ب. مرحلۀ پیمان (پس از ارجاع کار) یا مرحلۀ اجراء.

الف. مرحله مناقصه

قیمت‌های این مرحله، بر اساس ماهیّت ناظر به اقلام پایه و غیرپایه، در دو دستۀ مجزّا تعریف، تبیین و تشریح گردیده است.

الف.۱٫ اقلام پایه
طبق «بند ۲-۱» دستورالعمل کاربرد فهارس‌بهای ابلاغی[۱۲]، اقلام پایه، اقلام عمومی‌کارهای هر رشته از فهرست‌بها است که دارای شرح ردیف (معوّض) و بهای واحد (عِوض) می‌باشد. همچنین براساس «بند ۳» کلیات فهارس‌بها، قیمت‌های فهارس‌بها، متوسط هزینه اجرای کارهای مربوط به هر رشته بوده و شامل هزینه‌های تأمین و به کارگیری نیروی انسانی، ماشین‌آلات و ابزار و همچنین تأمین مصالح مورد نیاز، شامل، تهیه، بارگیری، حمل و باراندازی مصالح، جابه‌جایی مصالح درکارگاه، اتلاف مصالح و به طور کلی اجرای کامل کار است. هزینه آزمایش و راه اندازی (بر حسب مورد) در بهای واحد ردیف‌های فهرست‌بها پیش‌بینی شده است. طبق «بند ۵» هم، قیمت‌های فهرست‌بها، قیمت‌های کاملی برای انجام کار، طبق نقشه و مشخصات فنی تعریف شده است. ضمناً به حکم «بند ۲۰» کلیات فهارس‌بها، فهارس‌بهای ابلاغی هر رشته بر مبنای قیمت‌های سه ماهه چهارم سال پیش از ابلاغ محاسبه شده است. قیمت متناظر با اقلام پایۀ فهرست‌بها را، قیمت پایه می‌نامند.

الف.۲٫ اقلام غیرپایه
قبل از تعریف و دسته بندی اقلام غیرپایه، بایستی متذکِّر شد که، این اقلام ناظر به مرحلۀ پیش از اجرای پیمان می‌باشند و در هنگام تهیه برآورد اجرای کار، به‌منظور تدوین اسناد مناقصه کاربرد دارند. «بند ۲-۱-۴» بخشنامۀ شمارۀ ۱۷۳۰۷۳/۱۰۱ مورخ ۱۵/۰۹/۱۳۸۲، با موضوع دستورالعمل نحوه تعدیل آحادبهای پیمان‌ها که، در مقامِ تعریفِ اقلام ستاره‌دار بیان می‌دارد «ردیف‌های غیرپایه (اقلام ستاره‌دار) که، برای آنها قیمت پایه تهیه نشده است و هنگام تهیه برآورد، قیمت آنها، مطابق دستورالعمل مربوط تعیین و تصویب می‌گردد»، نظر نگارندگان را، تائید می‌نماید.

شایان ذکر است، «بند ۲-۶» دستورالعمل کاربرد فهرست‌بهای ابنیه سال ۱۳۹۶، برای این دسته از اقلام، محدودیتی قائل شده است؛ چنانکه بیان می‌دارد «در کارهایی که از طریق مناقصه عمومی واگذار می‌شود، چنانچه جمع مبلغ برآورد ردیف‌های ستاره‌دار، نسبت به جمع مبلغ برآورد ردیف‌های فهرست‌بها (پایه و غیرپایه) بدون اعمال هزینۀ تجهیز و برچیدن کارگاه، در این رشته، بیشتر از سی (۳۰) درصد باشد، لازم است دستگاه اجرایی قبل از انجام مناقصه، شرح و بهای واحد تمامی ردیف‌های ستاره‌دار در آن رشته را، پس از تصویب، همراه با تجزیه قیمت مربوط، به دبیرخانه شورای عالی فنی، در سازمان برنامه و بودجه کشور ارسال دارد تا پس از رسیدگی و تصویب توسط شورای عالی فنی (بر اساس دستورالعمل نحوه تهیه و تصویب ردیف‌های ستاره‌دار)، ملاک عمل قرار گیرد. در کارهایی که از طریق مناقصه محدود یا ترک تشریفات مناقصه واگذار می‌شوند، سقف یاد شده به ترتیب پانزده (۱۵) و ده (۱۰) درصد خواهد بود.»؛ با اوصاف مذکور، اقلام غیرپایه، به دو دستۀ زیر، تقسیم می‌گردند:

الف-۲-۱٫ اقلام ستاره‌دار
ردیف‌هایی که شرح ردیف و بهای واحد آنها، در فهارس‌بها وجود ندارد و به منظور برآورد صحیح از نحوه اجرای کار به برآورد پیمان اضافه می‌گردند. براساس «بند ۲-۱» دستورالعمل کاربرد فهارس‌بهای ابلاغی «در مواردی که مشخصات فنی و اجرایی ویژه‌ای مورد نیاز کار باشد، که اقلام آن با شرح ردیف‌های این فهرست‌بها تطبیق نکند، شرح ردیف مناسب برای آن اقلام، تهیه و در انتهای گروه مربوط، با شماره ردیف جدید درج می‌شود. این ردیف‌ها، با علامت ستاره مشخص و به عنوان ردیف‌های ستاره‌دار نامیده می‌شوند. بهای واحد ردیف‌های ستاره‌دار، با روش تجزیه قیمت و بر اساس قیمت‌های دوره مبنای هر فهرست‌بها، محاسبه و در برابر ردیف مورد نظر درج می‌شود. هرگاه دستورالعملی برای پرداخت ردیف‌های ستاره‌دار مورد نیاز باشد، متن لازم تهیه و به انتهای مقدمه فصل مربوط با شماره جدید اضافه می‌شود.»

الف-۲-۲٫ در حکم اقلام ستاره‌دار
باتوجه به اینکه فهارس‌بها قیمت کارهای متداول و متعارف را معین می‌نماید، ردیف‌هایی وجود دارد که شرح ردیف آنها (شرح آیتم)، در فهارس‌بها موجود بوده، لیکن به دلیل عدم امکان قیمت‌گذاری صحیح فاقد بهای واحد می‌باشند. «بند ۲-۴» دستورالعمل کاربرد فهارس‌بها، در این خصوص تصریح دارد «بهای واحد ردیف‌هائی که، شرح آنها در این فهرست‌بها موجود است، اما بدون بهای واحد هستند، … و این اقلام نیز، ردیف‌های ستاره‌دار محسوب می‌شوند.»؛ بنابراین، اقلام دارای شرح ردیف در فهرست‌بها، که فاقد قیمت واحد هستند، در حکم اقلام ستاره‌دار می‌باشند. بنابراین، قیمت‌های متناظر با اقلام غیرپایه و یا اقلام پایۀ فاقد قیمت در فهرست‌بها را، قیمت‌های ستاره‌دار می‌نامند.

ب. مرحله اجرای کار
قبل از تعریف و دسته بندی کارهای جدید (اضافی[۱۳])، بایستی متذکِّر گردید که، این موارد، ناظر به مرحلۀ اجرای پیمان می‌باشند و پس از اتمام فرآیند ارجاع کار و با شروع عملیات اجرایی انجام این فعالیت‌ها لازم دانسته و به پیمانکار منتخب، ابلاغ شده است. در واقع کارهای جدید در معنای عام خود، شامل کارهای اضافی، با نرخ (قیمت) پیمان و کارهای اضافی با قیمت‌جدید می‌گردد که، به شرح ذیل دسته‌بندی و تعریف می‌شوند:

ب.۱٫ در قالب فهرست‌بها (کارهای اضافی با قیمت پیمان)
همانطور که در ابتدای بحث مطرح شد، قراردادهایی که هر جزء از عِوض آن‌ها (ما به ازاء خدمت/کار)، روبروی یک جزء از معوّض (خدمت/کار) می‌ایستد، ریسک افزایش قیمت کار ناشی از تغییر در مقادیر را، به کارفرما تخصیص داده و وی را، به پرداخت مبالغ متناظر با تغییرات فهرست مقادیر، موظّف نموده است. بدین جهت، اقلامی که در هنگام اجرای پیمان، علاوه بر احجام اولیه کارهای قرارداد و در چارچوب موضوع پیمان و در قالب فهرست‌بهای واحد پایه منضم به پیمان[۱۴]، از سوی کارفرما (به‌وسیله مهندس مشاور) و با رعایت مفاد شرایط عمومی ‌پیمان، در خصوص تغییر مقادیر کار به پیمانکار ابلاغ می‌گردند و صرفاً مقادیر کار را افزایش می‌دهند، کارهای اضافی نامیده می‌شود. این گونه کارها که شرح و قیمت واحد موجود داشته و در اثنای اجرای کار، صرفاً مقادیر آن‌ها افزایش یافته است، از حیث ماهیت امر، تفاوتی با کارهای مندرج در پیمان ندارند؛ چنانکه «بند الف» از «ماده ۲۹» شرایط عمومی‌پیمان (بخشنامه شماره ۸۴۲/۵۴-۱۰۸۸/۱۰۲ مورِّخ ۰۳/۰۳/۱۳۷۸) اشعار می‌دارد «در ضمن اجرای کار، ممکن است مقادیر درج شده در فهرست‌بها و مقادیر منضم به پیمان، تغییر کند. تغییر مقادیر به‌وسیله مهندس مشاور محاسبه می‌شود و پس از تصویب کارفرما به پیمانکار ابلاغ می‌گردد.» و بند یک از همان فراز تصریح دارد که «افزایش مقادیر باید در چارچوب موضوع پیمان به پیمانکار ابلاغ شود» که به حکم قسمت پایانی از «بند الف» همان ماده، «پیمانکار با دریافت ابلاغ تغییر مقادیر کار، موظف به انجام کار با نرخ پیمان است.»

لذا در تعامل بخشنامه اخیر، با «بند ۲-۱-۵-۱» بخشنامۀ شمارۀ ۱۷۳۰۷۳/۱۰۱ مورِّخ ۱۵/۰۹/۱۳۸۲، با موضوع دستورالعمل نحوه تعدیل آحاد بهای پیمان‌ها که، اشاره ‌دارد «قیمت کارهای جدیدی که از فهرست‌بهای واحد پایه منضم به پیمان، یا فهرست‌بها واحد پایه‌ای که قیمت پیمان از آن انتخاب می‌شود، …»، بایستی بیان داشت، منظور مقرّره‌گذار از کارهای جدید در این فقره، کارهای اضافی با قیمت پایۀ پیمان می‌باشد.

شایان ذکر است، ردیف نخست «بند الف» از «ماده ۲۹» شرایط عمومی پیمان در بیان محدودیت­های مبالغ ناظر به افزایش مقادیر، متذکر می‌گردد «افزایش مقادیر باید در چهارچوب موضوع پیمان به پیمانکار ابلاغ شود. جمع مبلغ مربوط به افزایش مقادیر و مبلغ کارهای باقیمت جدید (موضوع بند ج) نباید از ۲۵‌ درصد مبلغ اولیه پیمان بیشتر شود.»؛ بنابراین، قیمت‌ متناظر با کارهای اضافی دارای قیمت واحد پایه در پیمان را،‌ کار اضافی با نرخ پیمان می‌نامند.

ب.۲٫ خارج از فهرست‌بها (کارهای اضافی با قیمت جدید)
ب-۲-۱٫ بخشنامه‌ای

به کارهایی که در برآورد اولیه قرارداد پیش‌بینی نشده‌اند، لیکن بنا به نیاز و ضمن اجرای پیمان، در چارچوب موضوع پیمان و خارج از قالب فهرست‌بهای واحد پایه منضم به پیمان، از سوی کارفرما (به‌وسیله مهندس مشاور) و با رعایت مفاد شرایط عمومی‌پیمان به پیمانکار ابلاغ می‌گردند، کارهای اضافی خارج از فهرست‌بها یا کارهای اضافی با قیمت جدید اطلاق می‌گردد. این اقلام علاوه بر تغییر مقادیر کار، تغییر در جنس و وصف را هم شامل می‌شوند و مستلزم تعریف قیمت جدید متناسب با آن می‌گردند. این گونه کارها، از حیث ماهیت امر، با کارهای مندرج در پیمان تفاوت دارند. چنانکه «بند ج» از «ماده ۲۹» شرایط عمومی‌پیمان (بخشنامه شماره ۸۴۲/۵۴-۱۰۸۸/۱۰۲ مورِّخ ۰۳/۰۳/۱۳۷۸) بیان می‌دارد «اگر در چارچوب موضوع پیمان، کارهایی به پیمانکار ابلاغ شود که برای آنها قیمت و مقدار در فهرست‌بها و مقادیر منضم به پیمان پیش‌بینی نشده است، …؛ قیمتی که با توافق پیمانکار و مهندس مشاور تعیین شود و به تصویب کارفرما برسد، ملاک پرداخت است.» و با درج عبارت «قیمت‌های جدیدی که به این صورت تعیین می‌شود …» در ادامۀ متن، با عنوان قیمت جدید از آن‌ها نام می‌برد.

لذا در تعامل بخشنامه اخیر، با «بند ۲-۱-۵-۲» بخشنامه شماره ۱۷۳۰۷۳/۱۰۱ مورِّخ ۱۵/۰۹/۱۳۸۲، با موضوع دستورالعمل نحوه تعدیل آحاد بهای پیمان‌ها که، اشاره می‌دارد «قیمت کارهای جدید در پیمان‌های منعقده بر اساس قیمت‌های واحد پایه که، برای آن‌ها قیمت در فهرست‌بهای منضم به پیمان یا فهرست‌بهای واحد پایه‌ای که، قیمت پیمان از آن گرفته شده، …” بایستی بیان داشت، منظور از کارهای جدید، کارهای اضافی با قیمت جدید می‌باشد.

شایان ذکر است، به حکم «بند د» از «ماده ۲۹» شرایط عمومی پیمان، «جمع بهای قیمت‌های جدید، علاوه برآنکه تابع سقف تعیین شده در بند الف است، نباید از ۱۰ درصد مبلغ اولیه پیمان بیشتر شود.»

بنابراین، قیمت‌ متناظر با کارهای اضافی فاقد شرح و قیمت واحد پایه در پیمان را، کار اضافی با قیمت جدید می‌نامند. از طرفی، چون قیمت مذکور با ارائه طریق بخشنامۀ سازمان برنامه و بودجه، محاسبه و ملاک عمل قرار می‌گیرد، عنوان قیمت بخشنامه‌ای نیز به آن اطلاق می‌گردد.

ب-۲-۲٫ اقلام فاکتوری

درخصوص اقلام فاکتوری، تعریف مشخصی در فهرست‌بها و بخشنامه‌های سازمان برنامه و بودجه دیده نمی‌شود؛ با این حال از مصادیق به کار رفته در این نشریات، اینگونه به ذهن متبادر می‌گردد که، پرداخت هزینه مربوط به اقلام فاکتوری ناظر به مرحله‌ی اجرای پیمان می‌باشد و اگرچه می‌توان برخی از هزینه‌های این اقلام را در زمان تهیه برآورد اجرای کار و به‌منظور تدوین و درج در اسناد مناقصه پیش­بینی نمود، لیکن به دلیل خصوصیت ویژه آنها، در عین حالی که، خارج از قالب فهرست‌بهای واحد پایه منضم به پیمان یا فهرست‌بهای واحد پایه‌ای که قیمت پیمان مأخوذ از آن است، قرار می‌گیرند، مقرره‌گذار به صورت استثنائی آنها را در دسته‌های پیش‌گفته طبقه بندی ننموده و لفظ «فاکتوری» را برای آنها اختیار نموده است. پس همین استثنائی بودن امر، نیازمند تصریح و تبیین مصادیق اقلام فاکتوری از سوی وی و تفسیر مضیق پیرامون ماهیت آنهاست. به طور نمونه «بند ۱۰» کلیات فهرست‌بهای واحد پایه رشته ابنیه (سال ۱۳۹۶) بیان می‌دارد «در فصل‌های کارهای فولادی سبک، کارهای آلومینیومی‌و کارهای چوبی، تهیه یراق آلات به عهده پیمانکار است؛ هزینه تهیه و حمل یراق آلات بر اساس فاکتور فروش مورد تأئید کارفرما با اعمال ضریب بالاسری به پیمانکار پرداخت می‌شود.»

از این رو اقلام فاکتوری، ناظر به کالا بدون عملیات اجرایی و یا با عملیات اجرایی محدود به نصب و راه‌اندازی است به نحوی که نسبت هزینه نصب به هزینه خرید بسیار پایین باشد و یا نصب و راه اندازی جزئی ناچیز (از حیث وزن ریالی) از فرآیند خرید محسوب گردد. قیمت متناظر با اقلام فوق را قیمت فاکتوری می‌نامند.

ب-۲-۳٫ کارهای دستمزدی

در هنگام اجرای کار و بنا به نیاز، فعالیت‌هایی توسط کارفرما (مهندس مشاور) به پیمانکار ابلاغ می­گردد که صرفاً شامل انجام عملیات اجرایی بوده و خرید و تهیه مصالح و تجهیزات را شامل نمی­گردد، اینگونه فعالیت‌ها را کارهای دستمزدی می­گویند و هزینه آن‌ها با توافق ارکان پروژه و با اِعمال ضریب بالاسری به صورت­حساب­های تائید شدۀ پیمانکار، پرداخت می­شوند. چنانکه مقدمه «فصل ۲۹» فهرست‌بهای ابنیه، بیان می‌دارد کارهای دستمزدی، برای کارهایی پیش­بینی شده است که «مصالح آن‌ها توسط و به هزینه کارفرما تهیه می‌شود. هنگام تهیه برآورد، شرح ردیف و بهای واحد کارهای دستمزدی مورد نظر، شامل بارگیری، حمل و باراندازی در کارگاه، جابجایی‌های لازم، نصب و راه اندازی، به صورت ستاره‌دار مطابق مفاد دستورالعمل کاربرد فهرست‌بها، تهیه و درج می‌شود.»

لفظ ستاره‌دار، در تعریف اقلام دستمزدی، به علاقۀ مشابهت و به قرینۀ حالیه، در معنای مجاز به کار رفته است و بایستی حمل بر معنای کار اضافی گردد. چه اینکه، اقلام ستاره‌دار در معنای حقیقی کلمه، ناظر به مرحلۀ پیش از ارجاع کار هستند، در حالی که اقلام دستمزدی مرتبط با کارهای حین اجرای پیمان می‌باشند.

نتیجه‌گیری

با توضیحات پیش‌گفته، مشخص شد که، قیمت در دو دسته‌بندی کلّی ناظر به پیش از ارجاع کار (مرحلۀ مناقصه) و پس از ارجاع کار (مرحلۀ پیمان) است. قیمت‌های پیش از ارجاع کار، بابت اقلام پایه را، قیمت پایه و بابت اقلام غیر پایه را، قیمت ستاره‌دار (و یا در حکم ستاره‌دار) می‌نامند. پس از ارجاع کار هم، با عنوان کار جدید و در دو قالب فهرست‌بها و خارج از فهرست‌بها تقسیم‌بندی گردید. در مورد نخست، به جهت عدم تغییر در ماهیت کار، کار اضافی با قیمت پیمان و در مورد اخیر، به جهت تغییر در ماهیت کار، کار اضافی با قیمت جدید (بخشنامه‌ای، فاکتوری و دستمزدی) تعریف می‌گردد.

دستورالعمل تعیین دامنه قیمت های متناسب پیشنهادی در مناقصات
محدوده کاربرد

. این دستورالعمل در مناقصات یک مرحله ای و دو مرحله ای با برآورد بیش از ۱۰ برابر نصاب معاملات متوسط، برای ارزیابی مالی قیمت های پیشنهادی در کارهای پیمانکاری حوزه نظام فنی اجرائی کشور (مصوبه شماره ۴۲۳۳۹/ت۳۳۴۹۷هـ مورخ ۲۰/۴/۱۳۸۵ هیأت محترم وزیران)، استفاده می شود. استفاده از این دستورالعمل در سایر مناقصه ها (در صورت عدم وجود دستورالعمل در آن حوزه) به تشخیص دستگاه مناقصه گزار است.

تعاریف

مناسب ترین قیمت پیشنهادی: پیشنهادی است که در آن سه عامل قیمت، کیفیت و زمان به صورت توأم و در حالت بهینه در نظر گرفته شده باشد، به نحوی که آن پیشنهاد حداقل الزامات هر یک از سه مولفه را به صورت منفرد و سرجمع محقق کند.

دامنه قیمتهای متناسب: محدوده ای از قیمت های پیشنهادی مناقصه گران است که در آن ، مناقصه گر با قیمت پیشنهادی ارایه شده، ضمن عدم تحمیل هزینه غیرمتعارف بر دستگاه مناقصه گزار، با تامین حداقل الزامات کیفیت، زمان و هزینه، توانایی انجام موضوع مناقصه را داشته باشد.
برآورد اجرای کار (Pb) : مبلغی است که توسط دستگاه مناقصه گزار براساس دستورالعمل های مربوط تهیه میشود و در صورت مصلحت در قالب اسناد مناقصه در اختیار مناقصه گران قرار می گیرد. در مواردی که فهرست بهای پایه وجود دارد ، برآورد طبق فهرست یاد شده انجام میشود.

برآورد به هنگام (P ۰): مبلغ به روز شده اجرای کار با لحاظ عوامل موثری مانند هزینه های بالاسری و تغییرات قیمت از زمان مبنای برآورد اجرای کار تا زمان ارائه پیشنهاد پیمانکار (در قراردادهای مشمول تعدیل) میباشد که توسط دستگاه مناقصه گزار حساب می شود:

تبصره ۱ : اگر در برآورد اجرای کار، از چندین رشته فهرست بها، استفاده شده باشد، برآورد به هنگام اجرای کار از حاصل جمع برآورد به هنگام هر رشته به دست میآید.
تبصره ۲ : برآورد به هنگام اجرای کار که توسط دستگاه اجرایی تعیین شده است قبل از بازگشایی پاکت های مالی، اعلام میشود.

میزان اهمیت مناقصه: تابع برآورد اجرای کار، حساسیت و پیچیدگی پروژه، ارتباط آن با پروژه های دیگر و نیز خسارت ناشی از نرسیدن به اهداف پروژه در زمان پیش بینی شده برای شروع و دوره بهره برداری است که توسط دستگاه مناقصه گزار تعیین و در اسناد مناقصه اعلام می شود.

در غیر اینصورت با توجه به محدوده های زیر میزان اهمیت مناقصه تعیین میشود:

مناقصه با اهمیت متوسط: مناقصه های با مبلغ برآورد (Pb) تا یکصد برابر سقف نصاب معاملات متوسط.

مناقصه با اهمیت زیاد: مناقصه های با مبلغ برآورد (Pb) از یکصد تا هزار برابر سقف نصاب معاملات متوسط
مناقصه با اهمیت بسیار زیاد: مناقصه هایی با مبلغ برآورد (Pb) از هزار برابر سقف نصاب معاملات متوسط به بالا
ضریب مناقصه (t): تابع اهمیت مناقصه و تعداد پیشنهاد قیمت ارائه شده و به شرح جدول شماره یک است که توسط کمیسیون مناقصه به مناقصه گران اعلام می شود.

www.irantender.net
۰۲۱۷۷۵۸۲۹۲۴
۰۹۱۹۸۱۰۱۵۷۲